Kaixo! Oraintxe bertan amets baten emaitzan sartzen ari zara. XIX. mendearen amaierako senaremazte batzuen ametsa: Cristina Enea; Cristinaren etxea.

Lursail hau Urumea ibaiaren azken meandroak sortutako muino txiki batean dago. Gaur egun ia 95.000 m2 hartzen ditu eta Donostiako erdiguneko parkerik handiena da.

Finka honek XIX. mendearen bigarren erdialdean du jatorria. Aldaketa handiko garaia da gure hiriarentzat. 1863an, gaur egun Alde Zaharra bezala ezagutzen duguna inguratzen zuten harresiak botatzea onartu zen. Horri esker, hiria zabaldu ahal izan zen, zabalgune ordenatuak sortu eta izaera berria eraikitzen hasi zen, hiri moderno eta Gipuzkoako hiriburu gisa.

Espainiako Maria Cristina Erregina Erregenteak, Alfontso XII.a erregearen alargunak, Donostia aukeratzen du oporretarako leku gisa. Udako hilabeteetan, iparraldera dator Kantauriko urez eta Espainia erdialdekoa baino klima leunagoaz gozatzeko. Haren ondoan, Madrilgo gortea eta gobernua Donostiara datoz, eta etorbide handiak, jauregiak eta garaiko aristokrazia eta goi burgesiako eraikin dotoreak eraikitzen hasten dira. Horrekin batera, kasinoak, antzokiak, hotelak, bainuetxeak etabar sortzen dira, eta Donostia hiri dotore eta kosmopolita bihurtzen da, mende aldaketako Europako hiri modernoen ildotik.

XIX. mendetik XX. mendera bitarteko garai hartako pentsamenduak, filosofiak eta korronte artistikoek sentimendua arrazoiaren gainetik, naturaren presentzia, korronte higienistak eta estilo klasikoaren edertasuna goraipatzen zituzten, besteak beste, eta horrek guztiak eragina izan zuen Donostiako arkitekturan, paisajismoan eta hirigintzan.

“Itsasoko urak hartzea” osasungarria zen. Ez zen hondartzara joatea gaur egun egiten dugun bezala. Gehiago zen osasun eta terapia kontua, aisialdia baino. Horregatik, uda pasatzera kostaldera joatea, goi-mailako gizarte-geruzen joera izan zen. Garai hartan hasi ziren gure hirian finkak eta udako jauregiak eraikitzen, garai hartako gustuarekin bat zetozen formak hartzen zituztenak: jauregi rustikoak, pintoreskoak, parke eta lorategi oparo, dotore eta exotikoz inguratuak, natura ideal bat irudikatzen saiatuz.

Giro horretan kokatzen da Cristina Enea. Mandasko dukeak bertako biztanleak izan ziren. Hemen sortu zuten estilo pintoreskoko lursail bat, non beren gustu erromantikoenak askatu ahal izan zituzten.

Cristina Brunetti y Gayoso de los Cobos Cristina Enean hil zen 1914an, 83 urte zituela. Bere senar Fermin Lasala Colladok beste hiru urtez bizirik iraun zuen, Madrilen hil baitzen, 1917an, 85 urte zituela. Bikote honek ez zuen ondorengorik izan, eta, beraz, ez zuten inor zuzenik bere ondasunak uzteko. Mandasko dukeek Gipuzkoa eta bere Donostia maitea oinordetzan uztea erabaki zuten. Cristina Enea lursaila Donostiari utzi zitzaion, testamentuak dioen bezala: “Paseatzeko parke bat izan zezan”.

Garai batean, dukeen anai-arrebek eta ilobek erabil zezaketen usufruktoan, baina handik gutxira, senideek finka erabiltzeari utzi zioten, eta 1926an hartu zuen Donostiako Udalak Cristina Enearen jabetza.

Hala ere, dukeek idatziz utzi zuten hiriak parkea erabiltzeko eskakizunen zerrenda bat. Besteak beste, eskatu zuten Cristina Enea izena inoiz ez aldatzeko, ilunabarrean egunero itxi behar zela, edo inoiz ez saltzeko, alokatzeko edo trukatzeko hazbete lurrik, ez eta eraikinetako teilarik ere. Bitxikeria gisa, idatzita utzi zuten erabat debekatuta zegoela parkean jokoan aritzea, dela pilota, footballa edo erruleta. Horrez gain, Ferminek bere emazte maitearen erretratua Madrileko bere jauregitik Cristina Eneara eramateko eskatu zuen, eta jauregiko leku nagusi batean jartzeko. Horrela, Cristina beti egongo da bere etxean, Cristina Enean.

Finkaren goiko aldeko zabalgune zirkular horretan, Gladys Del Estalen omenezko eskultura bat dago. Gladys Egiako gazte bat izan zen, Cristina Enea dagoen auzokoa, ingurumenarekin konprometitua eta auzoko talde ekologista eta antinuklearreko kide zena. Cristina Enearekin ere lotura handia zuen, eta hemen jarduerak egiten zituen gazteentzat, natura betean. 1979an erail zuen poliziak Tuteran, protesta antinuklear baketsu batean. Heriotzaren ostean, auzoa eta hiria kalera atera ziren protesta olde batean, Euskal Herri osoan. Bere omenez, kareharrizko tamaina ezberdineko emakume irudiez osatutako eskultura hau jarri zen.

Eskulturaren parean, bidearen beste aldean, azal zimurtsuko zuhaitz handi bat ikus dezakegu. Ginkgo biloba ospetsua da. Abaniko itxurako bere hosto bitxiekin, jatorria duela milioika urte duen eta planetako eskualde handiak populatu zituen familia batean bizirik geratzen den ordezkari bakarra da. Erresistentzia handiko txapeldun honek, planetako hondamendi larrienetako batzuk gainditu ditu, duela 66 milioi urte dinosauroak akabatu zituen meteoritotik hasi eta Hiroshimako bonbardaketa atomikoetaraino. Ginkgo biloba-k beti eusten dio.

Ginkgoek banaketa sexuala dute, hau da, zuhaitz batzuk emeak dira eta beste batzuk arrak. Cristina Eneako ale hau emea da, eta udazkenero marroi horixka koloreko fruitu haragitsuak ematen ditu, aranaren antzekoak. Fruitu horiek azido butirikoa dute, eta horrek oso usain fuertea eta desatsegina ematen die. Horregatik, gaur egun kale eta lorategietan landatzen diren ginkgo gehienak arrak izaten dira, usain txar hori saihesteko. Txinan oso zabalduta dago sendagarri moduan, garuneko odol-zirkulazioa hobetzen laguntzen baitu, batez ere memoria-arazoetarako, nekea arintzeko edo depresiorako.

Dukeek ginkgo bat nahi izan zuten Cristina Enean, eta horretarako faktura garesti xamar bati aurre egin behar izan zioten. Horixe zen landetxe baten eta bertan bizi zen familiaren estatusa markatzen zuen espeziea.

1832an Donostian jaio zen Fermin Lasala Collado jauna. Bere aita, Fermin Lasala Urbieta, hiri honetako alkatea izan zen, bai eta Donostiaren berreraikitze eta berpizkundearen bultzatzaileetako bat ere, 1813an Napoleonen aurkako Espainiako Independentzia Gerran hiria erreta eta suntsituta gelditu ondoren. Eragin politiko handia izan zuen bai probintzian baita Madrilen ere, eta horrek bide politikoa erraztu zion semeari. Bere ama, Rita Collado y Parada, hiriko familia aberatsenetako batekoa zen, garaiko itsas enpresari eta merkatari handiak.

Mandasko dukea izango zena, gure Fermin Lasala Collado, seme bakarra zen, eta aitarengandik eta amarengandik dirutza handia eta harreman sare zabala jaso zituen oinordetzan, garai hartako gizartearen goreneko mailetara igotzea ahalbidetu ziona. Espainiako Gorteetako diputatua izan zen Madrilen, Gipuzkoako Ahaldun Nagusia, hainbat sailetako ministroa eta enbaxadorea Parisen eta Londresen, hainbat alditan. Garaiko esfera politikoan dena izatera iritsi zen, Maria Cristina Erreginara zein Alfontso XIII.a erregera zuzenean sarbidea izan zuelarik, eta gobernuaren presidente izan zen Cánovas del Castillorekin oso lotua egon zen.

Madrilen Maria Cristina Fernanda Brunetti y Gayoso de los Cobos ezagutu zuen. Lazaro Brunetti, Austriar Inperioaren enbaxadorea Madrilen, eta Maria Josefa Gayoso y Téllez Gironen alaba zen, garai hartako familia aristokrata garrantzitsuenetako baten alaba, alegia. Osaba Osunako duke boteretsuak utzi zion oinordetzan Mandasko dukesa titulua, hil zenean. Berari buruz ez dakigu asko. Historia Naturalaren Espainiako Errege Elkartearen talde sortzaileko kide izan zen, eta horrek bere izaeraz eta naturaren ezagutzarekiko zuen kezkaz hitz egiten digu. Bere 26 bazkide fundatzaileetatik, 3 baino ez ziren emakumeak, Cristina Brunetti horien artean. 1859an, Fermin eta Cristina Madrilen ezkondu ziren. Politikari burges perfektuaren eta aristokrata perfektuaren arteko batasun perfektua zen. Ferminek bere eragin politikoa jartzen zuen eta Cristinak titulu aristokratikoa. Ezkondu bezain laster, senarraren jaioterrira, Donostiara, abiatu ziren, bizitza berriari ekin eta gorteko udako hirian etxalde bat eraikitzeko ohiturarekin bat egitera

Mandasko dukeek lursail batzuk aukeratu zituzten Urumeako azken meandroan, hiriaren kanpoaldean. Erosi zituzten lehen lurrak Mundaiz finkarenak izan ziren, ondoren eskuratu zituzten inguruko baserriak, baratzeak eta baita ibai ondoko marea-errota bat ere. Hori guztia erosten zuen diru kopuru handiak eragin zuen bere paradisua eraikitzeko tamaina perfektua izatea lursailak. Lurrak erosi ahala, garai hartako eta bikotearen gustuen arabera diseinatzen joan ziren lursaila. Bideak, basoak, zuhaitzak, urmaela… jauregia edo zerbitzu-eraikinak berak baino lehen diseinatzen eta eraikitzen ziren lehenengo gauzak ziren. Horretarako, arkitekto eta paisajista handiak kontratatu zituzten, garai hartako onenak, Lecour lorezaina, Georges Aumont paisajista paristarra edo Pierre Ducasse lorezain ospetsua kasu.

Parkeko eraikin nagusia José Clemente de Osinaldek diseinatu zuen, arkitekto handia eta dukearen konfidantzazko pertsona. Hasiera batean, behe solairua eta ganbara besterik ez zituen, beranduago, albo batean solairu bat eta gorputz gehigarri bat gehitu zitzaizkion, gaur egungo itxura hartu arte.

Estilo pintoreskoko jauregi horretan kokatu zuten dukeek udako egoitza, eta garai hartako politikari, militar eta erlijioso ospetsuak igaro ziren handik. Mandasko dukeen finka maitea, Cristina Enea, bere hedadura, diseinu eta paisaia aberastasunagatik miretsienetako bat bihurtu zen.

Gaur egun, Cristina Eneako Ingurumen Baliabideen Etxea dago bertan, eta erakusketa-aretoak eta dokumentazio-zentro bat daude. Era berean, izen bereko fundazioaren egoitza da, ingurumensentsibilizazioan eta -hezkuntzan lan egiten duena.

auregia eraiki eta handik gutxira, eraikin nagusitik bereizitako eraikuntza berri bat egin zen. Hemen jarri zituzten sukaldeak. Nahiko ohikoa zen sukaldeetan suteak egotea, eta, beraz, jauregia erre ez zedin, beste eraikin batera eramatea zen aukerarik onena.

Bitxiena da, janaria jauregiko jantokira eramateko, Cristina Enearen kasuan, bi eraikinak lotzen zituen lurpeko pasadizo bat diseinatu zela. Ez zegoen zertan otordua lursailetik paseatu…

Geroxeago, kapera txiki bat gehitu zitzaion sukaldeen eraikinari, non dukeek meza entzun baitzezaketen beren finkatik irten gabe.

Dukeek ahal zuten denbora guztian gozatu zuten Cristina Eneaz. Ferminek Madrilen, Londresen edo Parisen egindako lanaren ondorioz, Cristinarengandik bananduta egon zen denbora luzez. Bera ere herrialdetik mugitzen zen bere finka edo jauregi ezberdinetara, eta, beraz, bien arteko komunikazioa zaildu egiten zen. Baina hemen ikusten dugu berriro Ferminen azkartasuna.

Ferminek trena Frantziara irits zedin bultzatu zuen, Donostiatik pasata, bai eta geltokia bere finkaren ondoan egotea ere. Bere begi estrategikoari esker, garai hartako komunikazio-bide nagusiaren geltokia bere finkaren ia sarreran izatea lortu zuen.

Posta Madriletik edo Parisetik egunero iristen zen Donostiara, eta, beraz, senar-emazteek egunero korrespondentzia izaten zuten bananduta zeuden garaian. Cristinak Ferminengandik jasotzen zituen gutunak gordetzen dira, nonahi zegoela ere, Madrilen edo Parisen. Gutun horietan Cristina Eneako lanen jarraipena ezagutu daiteke, senar-emazteen arteko amodioa eta Cristina Eneari zioten maitasun handia ere.

Este rincón en el que nos encontramos es uno de los lugares más singulares y mágicos del parque y también uno de los más desconocidos.

Se trata de un conjunto de pequeñas charcas artificiales que se construyeron imitando a las naturales. Su fondo está impermeabilizado con materiales biológicos y el aporte de agua que reciben es agua de lluvia recogida en el propio parque. Estos hábitats de agua dulce son muy importantes para que los anfibios puedan completar su ciclo vital y además ofrecen agua al resto de animales del parque.
En la pequeña selva oculta que rodea las charcas, podemos encontrar el arce japonés, con sus hojas en forma de estrella, que adquieren un hermoso color rojo en otoño. También podemos ver la Alocasia, una planta siempre verde, también conocida como “oreja de elefante” ya que su principal característica son sus grandes hojas en forma de flecha que quizá se parezcan a las orejas de un elefante.

En esta zona se reproducen los anfibios del parque; como el sapo común, la rana bermeja y el sapo partero común. Debido a la desaparición de los humedales, los anfibios son los vertebrados que más rápidamente se están extinguiendo en el mundo. Por eso, el mantenimiento de este hábitat adquiere mayor importancia.

Un dato curioso: el sapo partero macho que podemos encontrar en Cristina Enea, transporta los huevos fecundados entre sus patas traseras durante un mes, desde de la puesta hasta su eclosión. Este es un comportamiento atípico y fascinante en el reino animal, los machos haciéndose cargo de los huevos fecundados, sus hijos e hijas.

Esta zona de Cristina Enea es seguramente la más conocida del parque. Desde luego, es la más visitada y es por donde se mueven los patos, cisnes y pavos reales que habitan de forma estable Cristina Enea.

Los pavos reales son unas aves que se caracterizan por su gran cola y llamativo colorido. Pero hay que saber que ni todos tienen esas famosas colas, ni siempre están tan guapos. Esos colores vivos con los que los identificamos no son sino el traje de gala de los machos para el cortejo. Es en primavera cuando les crece su majestuosa cola, que abren para llamar y atraer a las hembras y lucir esos colores vivos y azulados. Pero a mediados de verano se les empiezan a caer las largas plumas de la cola que, desaparece completamente hasta el año siguiente. Las hembras, en cambio, tienen un plumaje más discreto, marrón parduzco, lo que les ayuda a camuflarse, aspecto muy útil durante la época de cría.
Además de los pavos reales, en Cristina Enea también hay animales más discretos y menos glamourosos, pero no por ello menos interesantes, ya que contribuyen al aumento de la biodiversidad del parque. Uno de ellos es el Ciervo volador, el escarabajo más grande de Europa. Este escarabajo, que puede llegar a medir 9 centímetros, necesita árboles viejos para vivir, ya que las hembras ponen huevos debajo de su corteza. En Cristina Enea sabemos que utilizan los viejos robles del parque. Los machos son más grandes que las hembras y poseen las mandíbulas mucho más desarrolladas, lo cual es muy útil para la lucha. Éstas tienen una forma que recuerda los cuernos de un ciervo, de ahí el nombre común de este insecto.

En estos amplios jardines, junto a especies autóctonas, podemos encontrar árboles de extraordinario porte y belleza, procedentes de los cinco continentes. Algunos de ellos los encontramos en esta pradera que tenemos aquí.

Es uno de los rincones más hermosos del parque, donde podemos ver un Cedro del Líbano, un Ciprés de Lawson o diferentes tipos de secuoyas.

Hoy en día está muy extendido el uso ornamental de plantas de otros países, pero en la segunda mitad del siglo XIX, época en la que se creó Cristina Enea, era algo excepcional el poder disfrutar de especies de lugares exóticos.

Los Duques de Mandas quisieron traer a Cristina Enea plantas de todo el mundo que solo se podían conocer tras viajes de miles de kilómetros. Esta práctica, demostraba su poderío económico, pues no era ni fácil ni barato conseguir especies que no fueran autóctonas.

El enorme árbol que preside esta pradera es un cedro del Líbano y es uno de los más antiguos de Cristina Enea. también es uno de los más grandes, ya que mide unos 30 metros de alto.

Este cedro ha perdido la forma característica de cono de los cedros del Líbano, lo que indica que ha llegado a su altura máxima y que ya ha dejado de crecer. Sus hojas, en forma de aguja, tienen un color variable, desde el verde oscuro al verde azulado. Sus frutos tienen una característica forma de tonel y están formados por escamas aplanadas de margen purpúreo y frecuentemente resinosas.

Debido a la calidad de su madera, fuerte y duradera, los bosques de cedro del Líbano han sido explotados desde la antigüedad. Ya los egipcios usaban su madera para sus grandes construcciones y el aceite de sus hojas para embalsamar momias. Es el árbol nacional del Líbano, en Oriente Próximo, y su silueta figura en la bandera de este país.